Thangzawra Lusei hi Suakpuilala fapa upa ber, Lalchhunga khua, Thingsei (Sumsuih khaw thlang) a awm a ni a. Amah hi fapa mal, mi fel tak, ṭhenrual kawm thiam, tlang hawihhawm tak a ni a. An khaw chheh vela hmelṭha hmingthang tling phak a ni a. Chu khuaah chuan amah ang bawka nungchang mawi, nula hmel chhe lo tak, Lalhniangi a awm ve bawk a. Mize thuhmun an nih avangin an inngaina êm êm a, an inlâwm dun ta a.
Kum thum lai tlung taka an inlawm hnuin Thangzawra pa chuan Lalhniangi chu a fapa nupui atan a dil ta a. Anni chuan an lo remti ve a, mahse man atan silai an ngen avangin an inrem thei ta lo va. Thangzawra chuan zak chungin, “Ka pa, silai chu kan la ngaihtuah thei dawn lawm ni?” a han ti dek dek a. A pa chuan, “Nang teh lul hian khawia silai mah i ngaihtuah thei lo vang. Sawi pawh i va sawi ngam zawk ve. I dam chhungin silai neih tih i nei tawh hlei ang,” a ti a. Thangzawra chu a ngawi ta vang vang a. Silai an pek phal loh avangin an innei ta lo a ni.
Thangzawra leh Lalhniangi te chu an la inlâwm zui zel avangin an la mualpho ang tih hlauvin a nu leh paten pawl tlak veleh Lalhniangi chu Neihbawih khuaah an pempui ta a ni. Thangzawra lunglêng chu in chhungah a tawm ta reng a, hna a thawk peih ta lo va. A changin an chul chu mittui tla zawih zawihin a thlir ṭhin a, a mu leh mai a. A zawltling vawn nat ta a ni.
“Ka tak laikhumah a zal reng a, Chaltuai,
Ka rauvithla a leng e, saw hmar tlangah;
Lalhniang rûn sumtual a vêl,”
tiin hla a phuah a, khawhar tak leh lunglêng takin a zai veng veng ṭhin a ni.
Ni khat chu Thangzawra pa chuan, “Hei le, ka fapa neih chhun i ni a. A man atan silai pek ka remtih loh pawh kha a dang kan nei leh thei lo vang tih ka hlau va. Ka khawngaih vang zawk che asin. Nupui tur chu nula dang kan la hmu leh thei em ang chu ka tih rilruk vang asin. Nang lahin sipai hi a melh pawh i melh der duh ta si lo va; hetiangin i awm dawn tih chu hria ila chuan ka ui nang. Naktukah Lalhniangi te khuaah chuan silai puin va kal la, an duh ang angin manah lo pawm rawh se. I nu nen hian kan mangang tawh hle a nia,” a ti a.
A tûkah chuan Thangzawra chu silai puin Lalhniangi te khaw lam panin a chhuak ta a. Khuangbung (Sateek) bulah mikual pahnih, Neihbawih khua aṭanga lo kal a tawk ta a, “Lalhniangi khan pasal a nei tawh em?” tiin a zawt a. “Nei tawh e,” tiin an chhang a. A la nei hauh si lo va. Chu veleh Thangzawra lu chu a hai ta mup mai a. Thlan tuiin a leih ta bawrh bawrh a, a khaw en te a tawi zo va, a ṭhu ta hnawk a. A han muhil sek a. A lo harh leh chuan a intipachang a, silai puin a let leh ta hnak hnak a. Hetianga khawhar leh mal hian a khawsak theih ang tih reng reng a hre lo va, a nun dan tur a suangtuah thiam lo va, a lungngai ṭan ta a ni.
Thangzawra chu in a thleng a, kawngkhar a hawng a, “Kha u, in silai, Lalhniangi manah pawh kal hlei lo hi,” a ti a, kawmchar kawngkhar thleng rawkin a khawh lut ta a. A nu leh pa chu an phu zawk a. Silai, Lalhnianga man atana an phal lo kha an inchhir zual ta a. Mahse, phengphehlepa khua a tlai zo ta si a, tihngaihna a awm ta si lo va, an inchhirin ban a chen tak meuh a ni.
Thangzawra chu khumah a mu reng a, a changin an chul hlur a thlir leh rih ṭhin a. Chaw lah a ei thei lo va, a muhil thei hek lo. Chhun leh zân hi inang rengin a hmang ṭan ta a ni. Timkim a dawn ṭhin a, mahse, sawt-a ram a awm si lo. Hlain: -
“Ka zâl naa Chaltuai zan mu ka chhing lo,
Siali tinkim dawn ve maw laikhum chungah;
Tinkim ka dawn lai a ni.”
a ti a.
Chuti chuan zawltling vawn nat chu a zual ta deuh deuh va. Khawvela a lo piang ve kher kher chu pawi a ti ta em em a, vanduaina tawk tur ringawta piangah a inngai ta a. A hmuh theih thil zawng zawng leh a hriat theih thil ri leh hram chi tinreng chu a khua tihartu chauh an lo ni ta vek mai a. Hrehawm a ti em em a, a dam chhung hian nui leh theiin a a inring lo hial a. Awhhlum te a han ngaihtuah that that ṭhin a, mi â tihâwm chauh niin a hre si a; a changin Lalhniangi nen an innghahna kawtchhuah te a va kal ṭhin a. An ram ṭuan dunna chul hlui te kha mittui nen a thlir a thlir ṭhin a. A awm dan chu a hre thiam ta reng reng lo mai a. A changin a hui leh pawp ṭhin a, a chang leh a han thaw leh huai ṭhin a. A changin a han inhnit hlawp hlawp ṭhin a. A changin thlan tuiin a rawn bual a, a rilru chu a sahal ṭhin a ni.
Ama tum leh duh ni hauh lo thil chu a taksa leh ngaihtuahnaah chuan a lo awm leh phut mai ṭhin chu mak a ti êm êm a. A changin a bawk leh rawih rawih ṭhin a. “Hei hi a nih dawn hi zûn an tih hi. Lalhnianga zûn ka pal zo lo a nih hi,” a ti rilru neuh neuh ṭhin a. A intipachang a, a hawng ta a. Inah a inkhung ṭan ta a ni. Lalhniangin pasal a lo nei mai chu mak a ti a, a hrehawm ti lutukin a mangan neih ni tein a han rinpui leh rih ṭhin a. Khumah a chhun a zanin a mu ta veng veng ṭhin a. A changin Lalhniangi chu a mumangah a han hmu leh ṭhin a. Hlim takin lo inkawp mah se, a ṭhangharh chuan amah tihrehawm zualtu chauh a ni leh ṭhin si a. A mangang lutuk chuan: -
“Amin lungdi an zui leh luah lai an tiam,
Vanduaia lungdi zui chu saw hmar tlangah;
Luah lohten tlei dang chang e”
a ti a.
Ni khat chu Thangzawra nu chuan a fapa ei leh in lova mu ta reng mai chu a ngaih a ṭha thei ta lo va, rilṭama a thih mai pawh a hlauhpui ta a. Artui tal chu a ei theih beiseiin a chhumsak a, kheh sain a pe a. “Taitê, hei tal hi i ei thei dawn lo’m ni? Ṭam hnemah tal ei hram ang che aw,” a ti a. Ani chuan a la a, a hmuam a, a seh keh zo ta lo va. “Ka nu, i thil min pek hi eng nge ni? A sak êm mai, ka seh keh zo lo,” a han ti a. A nu mittui chu a tla ta zung zung a. A nu leh pa chu an mangang ta êm êm mai a. “Silai kan lo nei kher kher hi chu a va vanduaithlak êm! Thil zawng zawng kan tihsual phah ta vek a nih hi!” an ti a. An fapa mal hlim theihna kawng awm tinreng an dap a, a lâwmnu Lalhniangi chauh lo chu damdawi dang a awm si lo va. Chu lah chu mikhual dawitheite avangin pasal nei tawhin an hre si a. Thangzawra nu leh pate chuan an hlim tlan lai nite kha an ngaihtuah a, an inchhir ta deuh deuh va.
Thangzawra pa chuan, “Engin nge maw mi lo mawlh a, silai pek ka han phal loh mai theih le aw! Ka fapain a dang ngaihtuah leh theih pawh a inzuam si a,” a ti a. Silai chu chhutchhiat tak a nâp ta mai a. A insuangtuahna chu ‘Se bo hnua se kawng khar’ a lo ni ta si a.
Tin, Thangzawra hian ṭhian ṭha pathum a nei a. Anni pawhin Lalhniangi nen an innei thei ta lo kha pawi an ti êm êm a, an tuarpui nasa hle a ni. He ṭhian ṭha pathumte hi Thangzawra nu leh pa chuan an fapa chanchin an hrilh ta a. Anni chuan an ṭhian pa awm dan an hriat veleh tihhlim theihna kawng an ngaihtuah ta vat a. Chumi lai tak chuan an khuaa mi pakhat hi a chawng a. Thangzawra chu a hlim theih deuh dah law maw tiin chawngchen zanah chuan an hruai lui hram a. Ani chuan ṭhiante zah vangin a zui ve ta a. Chawngpa inah chuan chawngchen turin an han ṭhu kual ta pup mai a. Lâm nân a lai an zuah awl a. Thangzawra chu a han intipachang a, “Khawnge keimah ka han lâm hmasa ber ang e aw,” tiin hla a han hril ta a; a ṭhiante pathum kha an lo lawm hman tawh a. Thangzawra chuan: -
“Zalêng in khawm kim em ni chinlaite,
Ka lungdi e, a tel lo ṭuanpui Siali;
Zûr ngelin ka lam ang e,”
a han ti a, a lâm zawi hnak hnak mai a. Hla khat an sak zawh chuan, “Min ngaithiam teh u khai, ka ṭhu peih ve lo ve. Ka hâwng zawk ang e. Hlim takin chawng hi lo chen rawh u,” a ti a, a hâwng a, a mu leh ta vang vang a ni.
A ṭhiante khan sangha vuak nan ru an lai a, Thangzawra chu têl khat an laih kêp a. “Pi pute chenah sangha vuak ni chuan ngaihzawngte pawh kan theihnghilh vek tih a nih ṭhin kha” an ti a. Zânah chuan Thangzawra chu an va sawm a, a lo hnial duh bik lo va. A tûk zingah chuan kawtchhuahah an innghak khawm a, Thangzawra pawh chuan rû tel chu a ak ve a, lui lam panin an kal ta a. Lalhniangi te chul hlui an zuk chhuak phut mai a, a rilru a tithar a, hlain: -
“Tûk khat sial ang va chhuak i, khaw tluang laman,
Lalhnaingi ṭuanna tukram a hmun te’n tho ve,
Thinlai ral ang a ṭhawng e,”
a ti a, a ṭhu ta hnawk mai a.
Awmngaihna a hre lo va, a ru têl ah kha a chum chawt chawt a. Ṭhiante mitmei veng thei a ni lo. Phungthlu thei lah a ni hek lo. Tlawm leh zah pawh dan chang lovin Lalhniangi zûn chuan a ṭang a rawn fan ta si a, a kir leh ta vang vang mai a ni. Chuta ṭang chuan Thangzawra chu a nu leh pa leh a ṭhiante pawh chuan han ṭanpui ngaihna an hre hlawl ta lo a ni.
Thangzawra chuan a nu a ngaina ber a. A fehnaah te a naupang chhe zui ve vel ta mai mai a. Nulate leh nupa feh kal te a hmuhin a rilru a tithar a, Lalhniangi lo chu nupui atan khawvelah duh a nei si lo va. Nupi nei lova thi turah a inngai ta a. Heti hian hla a phuah a: -
“Mi fa bungdawn ka en leh luaithli ka nul,
Laikhum chungah ka chuni nu tinkim dawn la,
Thai lovin ka fam dawn e”
a ti a. Chutichuan, Thangzawra chuan a nu zui chauh lo chu tih theih a nei ta lo va. Thingsei ram neih kuma an ramah chuan Neihbawih ram chu a lang chiang hle a, a thlir ṭhin a. An vau kawr tê pakhatah hian lungphek inkham kai a awm a. Vau ah a lut a, kawra lung inkham kai chu a zawh ṭhin a. Tun thlengin chu lung chu miin an zawh fo va, ‘Lunglei’ an vuah ta a ni.
Tin, Thingsei aṭang hian Neihbawih a lan chian êm avangin Thangzawra chuan lungpui chung bawkin Neihbawi khua chu mittui tla zawih zawihin a thlir ṭhin a. Ni khat chu chu lung chung aṭanga Neihbawi khua a thlir laiin a inhnit hlawp hlawp a, a hnuk a chat ta der mai a ni.
Chuti a lo nih takah chuan Thangzawra thlaichhiah nan khualkhuaah sial an zawng ta chuk chuk a, nulaho tuikhura thirkhai lo nawt mekte leh ke lo sil mekte chuan an kal chhan an lo zawt a. Anni chuan Thangzawra thlaichhiah nan sial an zawng dawn tih an lo hrilh chuan nulate chuan, “Thangzawra mah thi,” an ti a, an thirkhaite chu a nawt tliak hmawk hmawk a, an ke te pawh sil zo hman lovin an haw fai ta phiar mai a ni. A hria apiangin an khawngaih êm êm a, Zoram hian titi tui berah an hmang ta a ni.
Thangzawra thihna tlang chu tun thlengin ‘Thangzawra lunglên tlang’ an ti a. A thih kum hi 1870 vel niin an sawi.
Fanai Laltansanga
1. Mizo Pi pute leh an thlahte chanchin (Revised & enlarged) – K. Zawla, 5th edition 1989, published by Publication Board, Assam, printed at the Gosen Press, Aizawl.
2. Mizo hla phuahtute leh an hlate – C. Thangdula, Instructor. I. Lunglei, printed at the UPC Printing Press, Chanmari, Lunglei.
