Val upa leh pasaltha ten tlangvalho an punkhawm thuai thuai a. Tlairawn lui kanin Thirpalung chhoah hmanhmawh takin an kal chho vat vat a, tlang atang chuan khawthlang lam an han chuan ta a le! an ngaihthat loh ang ngeiin Zawngte khua leh Khawlhring khua te chu ralin an lo runin an halsak vek tih an hmu ta a ni.
Hetih hun laia Halkha lal chu Lianduna a ni a, Kawl phai atangin Kawl thirdeng mi panga a rawn hruai a, chu mite chuan silai an rawn keng bawk a.Tichuan Halkha tlangval rammu rualte chuan fei leh chempui nen, an Kawl rawih mi panga silai kengte nen chuan Luseiho khua run turin an thawkchhuak ta a. Lusei khaw hnai ber Khawlhring khua chu an run ta a. Luseiho chuan silai an la hmu ngai lova, hla tak atanga mi tina thei chu Kawl Dawi a nih an ring a, bei let ngam lovin an khua an tlanchhiatsanin an rauhsan ta a. Halkha pasalthaho chuan duhthuthalin khua chu an hal ta a ni.
Lianduna leh a Kawl rawih leh a pasaltha te chuan Zawngte khua an run leh a, Khawlhringho ang bawk khan Zawngte khaw ho pawh chuan silai chu an hlau hle a, beilet ngam lovin an insaseng ta zawk a, Zawngte khua pawh chu an halsak leh ta a ni.
Tichuan, Halkha lal Lianduna chu Thlawnrawnho nen tangrualin Lentlanga Lusei khaw te a dawt dawtin an run leh ta zel a, Halkha leh Thlanrawn ral hlauvin Lusei hnam tam tak chuan Lentlang atangin thlang an tlakphah ta a. Hualngova thlahte pawh tlangtla ve-in Tiau an kan a, Riangthleiah khua dinin an awmkhawm a ni.
Zahau Lal Khawkimthanga khua, Tlauzawl khaw tlangvalhovin an thil hmuh leh hriat, Khawlhring leh Zawngte khua an haldarh thu an lal leh upa khawn bawlho an han hrilh chuan Tlauzawl Zahau khawpui meuh pawh an zam ta! “Khuaah pit-in bu an chhep bawk si! Khawhring leh Zawngte khawpui te meuh pawh an rauhsan chuan, hneh rual loh lei do ral a lo lian dawn a ni ang” an ti a. Ral lo thlen hmain Tlauzawl khua chu an tehdarhsanin an tiausan ta diak a. Hetih hun lai hian Tlauzawl khuaah chuan hnam sawm an awm a, chung hnamte chu (1) Hualhang, (2) Khalthang, (3)Fanai, (4) Chawnteng, (5) Vantawl, (6) Bualsuak, (7) Hlawnsa, (8) Hualngo, (9) Tenglam, leh (10) Zahau te an ni.
Heng zinga mi tam berte chuan Tiau kanin thlang an tla ta hlawm a, Mizoram hmun hrang hranga awm “ Tlau” hnam inti te pawh hi hemi tuma thlangtlate an ni.
Tlauzawl khua an tiausan lai hian Tlauzawl lal Khawkimthanga leh a nupui fanaute chu tlangtla ve lovin Run lui kama awm Khuangli khuaah an lut thung a, hetih hunlai hian Khawkimthanga hian fapa 2, Khuangcheuva leh Khawzathanga (Chawngtlai Lal Nikuala pa) a nei tawh a ni.
A tawi zawngin sawi tawh rih mai ang! Halkha leh Thlanrawn ral an hlauh avangin Khuangliho chuan an Zahau lal Khawkimthanga te chhung chu an lo hum ngam lo va, Khuangli ram chhung Hawilo hmunah an awmtir ta phawt a, chutatangin Chawisam hmunah khua an sat a, khua leh tui tlem neiin an awm a. Halkha leh thlarawnin an rawn run leh a, an khua leh tuite salah an man teuh va, Khawkimthanga te chhung chu ramhnuai hnimbukah an biru, an bihrukna hmun hnaiah ral an lo kal thlawm an hria a. Khawkinthanga chuan a fap upa zawk Khuangcheuva hnenah, “Hmun dangah va biru rawh, min man palh chuan Zahau lal chithlah a mang dah ang nge”, tia a sawirik chu ralin an lo hria a, an bihrukna hmuna tawng ri an hriat avangin Thlanrawnho inaukhawmin “Amah hin mi phun thek mak ka nghalhsal rual nan duh lo maw? Ra tek ver mar uh” an ti a. (Helai hmunah hian phun ri ser ser thlawm ka hria! Sal rual man in duh lo em ni? Hmanhmawh takin lo kal vat ta che u). Chutia man tuma an hual lai tak mai chuan tawng ri ring tak an hre ta! “Khuangli pi’n kan lo man, nuam ten na feh pei” (Khuangli pasaltha te’n kan man ta che u, tlanchhe suh u”) chu tawng ri an hriat chuan Halkha leh Thlanrawn pasalthate chuan Khuangli pasalthate thawm emaw tiin hmanhmawh baklengin an tlan chhe ta a,Khawkimthanga te chhung chu an him ta hlauh a ni.
Hemi hnuhian khawkimthanga chuan tlawm leh zah dawn chang lovin a fapa khuangcheuva hruaiin Halkhaah leh thlawnrawnah an thuhnuaia awma, an hnena chhiah chawi turin khaw thar din a dil a, Halkha lalte chuan tha taka an lo mikhual laiin thlawnrawn pawihho erawh chuan an pafain bawmah an lo khungin mual-ah mipui pungkhawm hma-ah diriam takin an lo chhaih nawm nah hle mai a, Khawkimthanga rilru na lutuk chu a mittui a biangah a luang zawih zawih hial a ni. Tichuan Halkha leh Thlanrawn phalnain Rallangah khua a din a, hmelma doral lian ber lakah an him dawn tih an hriat avangin hnam chi hrang hrangin Khawkimthanga khua Rallang chu an pan ta sung sung a, a. Zahau lal ram, khua leh tui ngah tak a rawn tungding leh ta a ni.
Zahau hnam hi fapa upa berin pa a ro zawng zawng an khhawm thin a, Khawkimthanga a lo boral hnu chuan Khaungcheuva a rawn lal ta a. Hualngo thlangtla te an lo kir leh ta bawk. A hunlai hian Paite hnam Khanthuama chuan amah belin Paite ram atangin a rawn tlanchhia a, a fate Zapauva leh Kamhauva te puitlin hnuin Zahau pasaltha te tanpuinain Paite ram an run a, Khanthuama te tlangchangin an awm theih phah ta a, Zahau hnenah chhiah a chawi ta thung.
Falam (Mizoin Tlaisun kan ti a, anmahni awphawi chuan Å¢ashon an inti a, hnam hming a ni a, an khaw hming chu Falam a ni) leh Zahau hi inremna thuthlung tha tak nei an ni thin a. Zahau Lal Kipkuala a nih lai khan Falam pasalthate ramchhuak chuan Seipui Luseiho in sa lai an hmu a, an tukhum lamah sam an zial avangin hmechhia hlir emaw tiin “Nu pong ling ling,Nu pong ling ling” tiin an zuam a, an bei rawk mai a. An ni hmeichhia an lo ni awzawng si lo va, Lusei pasaltha te chuan Tlaisunho chu an um ta chiam mai a, Tlaisunho mangang chuan Zahau Lal Kipkuala ruhkulh chhungah an tlanlut ta ringawt mai a. Kipkuala chuan an nun a lo chhanhim hram a ni. Heta tang hian lungtatin thing anga hnahno a chhuah hma loh chuan Falam leh Tlaisun kan indo lo vang tiin saui an tan a ni.
Zahau pasalthaho an ram mu a, Manipur phai run an tum, Mualbemah Khanthuama’n khua an htlen dawn chuan Falamin Mualbem run an tum. Zahauvin, Falam chu kan do thei lo an ti, Khantuama chuan ka nupui leh ka khua leh tui sala min man ai chuan ka kap dawn e, a ti a. Falamho chu Mualbem khawho chuan lo lambunin an kap a, kan kaphlum nual a ni awm e.
Falam thinrim chuan Zahau Lal Khuangcheuva an chah chho te te a, i hnena chhiah pe Khantuaman kan pasaltha te a lo that a,a mawh nangmahin i phur a ni, tiin an lo man a, fartuah kawl an buntir ta hmiah mai. Zahau lal chhungkua an inpunkhawma Khuangcheuva a thih ai chuan Falam duh angin intlanchhuak ila, an hnenah chhiah i pe mai ang u” tiin an rel a. Tichuan Zahau hnena chhiah pe thin Sailo, Fanai, Hualngo, Sukte leh Kamhau khua zawng zawng leh Halkha leh Thlarawn khua te nen lam Falam hnenah chhiah an pe ta a ni.
Khawzaliana chuan hetih lai hian sepui pakhat a nei a, a u Khuangcheuva tlan nan a pe phal tlat lo mai a.A u Khuangcheuva ngaihdan a ni lo khawp mai a, rilru na takin a awm phah a, a theihnghilh thei ngai tawh lo a ni. Khawzaliana chuan a u Khaungcheuva hnenah Cherhmun khuaa belrawhmual hran neih a dil a. A u chuan “Falam hi kan do leh ngei dawn a, kan hneh loh palh hlauh chuan Lusei ram, khawthlangah kan rawn belh theih turin zu inbengbel la, kan rawn pan dawn che nia” a ti a. A u thu ang chuan Khawzaliana chuan Champhai bul velah awmhmun a khuar ta a, Lusei nupui a neiin, fapa a nei a. A fapa hming chu Nikuala a ni.
Khawzaliana’n Cherhmun khuaa lal a thut a dilna hmunah khan Lal Khuangcheuva chuan a fapa Lalsailova a thuttir ta hmiah mai si a. Chutah tak chuan Khawzaliana chuan a u Khuangcheuva’n a bum a ni tih a hre ta chiah a! Cherhmunah chuan a nupui leh a fapa Nikuala nen an rawn pem chho leh ve ta ngat a. Mahse Khawzaliana hi a dam rei ta lo hlauh va, Cherhmunah a boral tak avangin a nupui leh Nikuala chu Mizoramah an kir leh ta a ni. Nikuala nu hming hi Thangtinliana hian a sawi tel lo hlauhva, hriat theih a ni ta lo a ni.
Fanai Laltlansanga
(Ref: The Chin Hills volume I by Bertram S. Carey & H.N.Tucker, CHIN-LUSHAI LAND by Surg.Lieut.Col.A.S.REID, ZAHAU HISTORY dictated by Chief Thang Tin Lian to his 3 sons in 1944 and published by Ral Dun in 1950; ZAHAU LE HUALNGO MI UK (CHIEF) THANG TIN LIAN IH SAN THAWNTHU & ZAHAU HRIN SUAHKEHNAK, AN TESIN FAHLAANG HMIN; by Sum Mang, B.A., B.Ed. B.E.S (1), Retired Chin State Education Officer published in 2002 )